Een gedachte die mij al langere tijd bezig houdt is: Kan een organisatie herstelgericht werken zonder actieve, actuele herstelervaringen, zonder ervaringsdeskundigen? En hoe kan ik dit uitleggen?

Tim 'S Jongers biedt mij aanknopingspunten vanuit zijn benadering en ervaring met armoede. In zijn recentste boek Armoede uitgelegd aan mensen met geld stelt hij de vraag: “Hoe kan je goed beleid maken voor mensen als je niet precies weet hoe het er daar aan toe gaat, wat er allemaal speelt en begrijpt hoe gekomen is dat mensen zogenaamd hopeloos zijn geworden? Hoe weet je wat zij nodig hebben, wat zij belangrijk vinden om een stap te maken naar bestaanszekerheid?”

Hij heeft het over zijn reis die nodig is geweest tot zijn huidige plek op de maatschappelijke ladder. Een tocht vol leermomenten die hem, terugkijkend, rijk aan ervaringen en observaties heeft gemaakt. Deze inzichten deelt hij in zijn lezingen, artikelen en boeken over armoede, ongelijkheid en bestaansonzekerheid.

Een reis die volgens mij veel elementen bevat van een herstelproces. Een herstelproces gaat voor mij over het herstellen van een ‘verlieservaring’. Verlies in brede zin, van een baan, een partner, een toekomstdroom, een rol als ouder of als kind etc.. Een herstelproces heeft dan betrekking op herpakken en hervinden, van eigen kracht, zingeving etc.. Een herstelproces is een tocht met verschillende episodes: van overweldiging; worsteling; leven met het de ervaring en een leven er voorbij. In een persoonlijk herstelproces zijn meestal achteraf, verschillende fases te herkennen en benoemen.

Kapitalen

Tim illustreert waarom armoede meer is dan een gebrek aan geld, gebrek aan financieel/economisch kapitaal[1]. Hij geeft aan dat mensen in armoede ook een gebrek hebben aan culturele en sociale kapitaal. Cultureel kapitaal: gaat over woordenschat, dresscodes, etiketten etc.. Mensen die daarvan te weinig hebben worden op basis van impliciete culturele criteria ge/beoordeeld en vervolgens in- of uitgesloten. Sociale kapitaal: Wie ken je, wie zit er in je netwerk, wie kan je vragen voor hulp? Als je een klein netwerk hebt, kom je niet snel verder.

Tim voegt in zijn illustratie over hoe armoede doorwerkt het begrip persoonlijk kapitaal toe. Met persoonlijke kapitaal bedoeld hij o.a. het fysieke en mentale voorkomen. Iemand met een slecht gebit, ongezonde huidskleur die onzekerheid lijkt mag achteraan in de rij plaats nemen. Aantrekkelijke, zelfzekere mensen hebben een streepje voor.

Hierin zie ik een aansluiting bij de verschillende aspecten van een herstelproces; het klinisch, persoonlijk, maatschappelijk en functioneel herstellen in het dagelijks leven. Hoe deze mix een bijdrage leveren aan het persoonlijke herstelproces is ook niet voor elk mens hetzelfde, zoals gezegd een herstelproces is persoonlijk en uniek.

Ook introduceert hij het begrip instantiekapitaal, wat invloed heeft op mobiliteit van de maatschappelijke ladder. Met instantiekapitaal bedoeld hij weten en begrijpen hoe overheidsinstanties ( belastingdienst, UWV en WMO) functioneren in het digitale tijdperk.

Dit heeft voor mij overeenkomsten met de theorie rond schaarstestress (zie[2]). Sommige mensen met herstelervaring vertellen me dat in hun fase van overweldig worden er allerlei stuurlui aan de wal zijn die goedbedoelde adviezen geven en reddingsboeien toewerpen. Ze komen niet aan. Iemand die aan het overleven is, watertrappelen, heeft daar geen oog voor, die is simpelweg bezig om zijn hoofd boven water te houden. In deze fase hebben veel hopenlozen het gevoel niet gezien en gehoord te worden. Ze missen iemand die naast hun heeft gestaan.

De stuurlui aan de wal, met al hun goede bedoelingen en intenties, zitten in een andere bubbel. Problemen en beleid worden daardoor, door de stuurlui, onbewust op een ineffectieve manier bedacht en aangepakt.

De kern van zijn betoog is: willen we armoede effectief bestrijden, dan zullen we ons niet op de mensen in armoede moeten storten, maar éérst de blik van mensen met geld op armoede moeten veranderen. Mensen die meestal hoogopgeleid zijn, grotendeels gezond, vaak gelukkig, en zich in een goede sociaaleconomische positie bevinden. Hun blik is fout en is vaak moraliserend en beschuldigend. Daarom werken de door hen voorgestelde oplossingen niet.

Spreidstand en bruggen

Tim zet o.a. in op de spreidstandburger: een sociale stijger, iemand uit een eenvoudig milieu die door studie, hard werken en veel geluk heeft kunnen opklimmen op de maatschappelijke ladder. Vanuit deze stand is zijn waarneming dat er tegenover een veelzijdige burger een redelijk eenzijdige overheid staat. Een spreidstandburger houdt, ondanks zijn stijging, een achterstand. Dit zit ‘m vaak in subtiele dingen als taal, kleding en zijn sociale netwerk. Deze ervaringen missen de nietspreidstanders en kunnen veel bijdragen aan een betere benadering van de ‘armen’. Een menselijkere, gelijkwaardigere en mogelijk ook veel effectievere benadering.

Helaas wordt bij het maken van nieuw beleid, protocollen en uitvoering veel waarde gehecht aan professionele kennis, beleidskennis en wetenschappelijke kennis, en weinig waarde gehecht aan praktijk- en ervaringskennis, en daarmee aan ervaringsdeskundigen.

Juist dit maakt waarom organisaties die zeggen herstelgericht te werken ervaringsdeskundigen in dienst zouden moeten hebben. Opgeleide ervaringsdeskundigen kunnen ‘spreidstandburgers’ en bruggenbouwers zijn. Zij bevinden zich met hun ene voet in de wereld van de ‘cliënt’ en met de andere voet in de wereld van de ‘hulpverlening’. Sommige van hen zijn er goed in om een brug te slaan tussen de leefwereld van de cliënt en de systeemwereld van de organisatie/instantie. Door het bewust benutten van ervaringsdeskundigheid kan beleid en uitvoering waarschijnlijk beter aansluiten bij de processen van hun cliënten.

Niki Schipper

[1] Een benadering van Pierre Bourdieu (1930 - 2002), een Franse socioloog. Hij is geïnspireerd door de verhoudingen/ongelijkheid tussen verschillende klassen in de westerse samenleving. Hoe die verschillen zijn en hoe er mobiliteit tussen klassen kan zijn, via de begrippen economisch -, sociaal en cultureel kapitaal.

[2] https://straatnieuwsutrecht.nl/straatnieuws-8-2023/schaarstestress/   https://www.schipperhsd.nl/blogs-columns/schaarstestress